Regulaminy sklepów internetowych często zawierają klauzule (klauzule abuzywne), które są sprzeczne z art. 3851 k.c. - zasadą równości stron bądź, które bezsprzecznie zmierzają do pokrzywdzenia konsumenta - podmiotu o słabszej pozycji w tym stosunku umownym, która musi się podporządkować praktyką sklepu. Dlatego też jest on oddany pod szczególną ochronę.
Przepisy Kodeksu cywilnego wskazują wprost, jakie postanowienia umowne uważane są za niedozwolone. A więc są to takie postanowienia umowy, które nie zostały indywidualnie uzgodnione z konsumentem, a kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają jego interesy. W piśmiennictwie oraz judykaturze dominuje pogląd, że klauzula dobrych obyczajów, do których odsyła coraz częściej ustawodawca, dokonując zmian w przepisach prawnych, podobnie jak klauzula zasad współżycia społecznego, nakazuje dokonać oceny w świetle norm pozaprawnych, przy czym chodzi o normy moralne i obyczajowe, powszechnie akceptowane albo znajdujące szczególne uznanie w określonej sferze działań, na przykład w obrocie profesjonalnym, w określonej branży, w stosunkach z konsumentem itp. … ”. W stosunkach z konsumentami szczególne znaczenie mają te oceny zachowań podmiotów, które w świetle dobrych obyczajów odwołują się do takich wartości jak: szacunek wobec partnera, uczciwość, szczerość, zaufanie, lojalność, rzetelność i fachowość. Powinny im odpowiadać zachowania stron stosunku, również w fazie przed umownej. Takie postanowienia umów, które kształtują prawa i obowiązki konsumenta, nie pozwalając na realizację tych wartości, będą uznawane za sprzeczne z dobrymi obyczajami. Tak w szczególności kwalifikowane są wszelkie postanowienia, które zmierzają do naruszenia równorzędności stron stosunku, nierównomiernie rozkładając uprawnienia i obowiązki między partnerami umowy. Właśnie brak równowagi kontraktowej jest najczęściej wskazywanym przejawem naruszenia dobrych obyczajów drogą zastosowania określonych klauzul umownych
Klauzule niedozwolone nie wiążą konsumenta z mocy prawa, oznacza to że nie zachodzi konieczność dokonywania jakichkolwiek czynności w celu stwierdzenia ich bezskuteczności. Warto zwrócić uwagę, na fakt iż konsument pozostałą częścią umowy jest nadal obowiązany. Analiza klauzul pod kątem ich dopuszczalności nie dotyczy tzw. postanowień przedmiotowo istotnych, czyli przykładowo ceny bądź wynagrodzenia, które określone zostały w sposób jednoznaczny. Natomiast odnosi się do elementów na które strona nie ma wpływu, ale nie są one przedmiotowo istotne dla stron np. bezwarunkowa akceptacja regulaminu w chwili zakupu.
Brak jest zamkniętego katalogu klauzul, które uznać należy za niedozwolone. W kodeksie cywilnym stworzony został jednak zbiór przykładowych zapisów stosowanych przez przedsiębiorców. W razie wątpliwości za niedozwolone uznać należy klauzule, które:
wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie,
wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania,
wyłączają lub istotnie ograniczają potrącenie wierzytelności konsumenta z wierzytelnością drugiej strony,
przewidują postanowienia, z którymi konsument nie miał możliwości zapoznać się przed zawarciem umowy,
zezwalają kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta,
uzależniają zawarcie umowy od przyrzeczenia przez konsumenta zawierania w przyszłości dalszych umów podobnego rodzaju,
uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, nie mającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie,
uzależniają spełnienie świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli kontrahenta konsumenta,
przyznają kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji umowy,
uprawniają kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie,
przyznają tylko kontrahentowi konsumenta uprawnienie do stwierdzania zgodności świadczenia z umową,
wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie nie spełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania,
przewidują utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta spełnionego wcześniej niż świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowiadają, rozwiązują lub odstępują od umowy,
pozbawiają wyłącznie konsumenta uprawnienia do rozwiązania umowy, odstąpienia od niej lub jej wypowiedzenia,
zastrzegają dla kontrahenta konsumenta uprawnienie wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieoznaczony, bez wskazania ważnych przyczyn i stosownego terminu wypowiedzenia,
nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy,
nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego,
stanowią, że umowa zawarta na czas oznaczony ulega przedłużeniu, o ile konsument, dla którego zastrzeżono rażąco krótki termin, nie złoży przeciwnego oświadczenia,
przewidują wyłącznie dla kontrahenta konsumenta jednostronne uprawnienie do zmiany, bez ważnych przyczyn, istotnych cech świadczenia,
przewidują uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy,
uzależniają odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od wykonania zobowiązań przez osoby, za pośrednictwem których kontrahent konsumenta zawiera umowę lub przy których pomocy wykonuje swoje zobowiązanie, albo uzależniają tę odpowiedzialność od spełnienia przez konsumenta nadmiernie uciążliwych formalności,
przewidują obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta,
wyłączają jurysdykcję sądów polskich lub poddają sprawę pod rozstrzygnięcie sądu polubownego polskiego lub zagranicznego albo innego organu, a także narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy.
Katalog klauzul abuzywnych jest katalogiem otwartym. Kodeks cywilny wskazuje tylko sposób myślenia, ale nie wymienia wszystkich klauzul niedozwolonych. Pełen zbór postanowień niedozwolonych znajdziemy na stronach UOKiK.
Pytanie „Co zrobić?” pojawia się w sytuacji, gdy konsument zawrze umowę z przedsiębiorcą, który posiada w regulaminie podobną klauzulę niedozwoloną. Po pierwsze konsument powinien zwrócić uwagę przedsiębiorcy, że dane postanowienie jest klauzulą niedozwoloną i z tego względu nie wiąże go. W momencie, gdy przedsiębiorca mimo wszystko stwierdzi, iż dane postanowienie jest skuteczne, bądź też że nie jest ono wcale sprzeczne z dobrymi obyczajami i nie narusza interesów konsument, może zwrócić się do sądu powszechnego o uznanie postanowienia za niewiążące - zgodnie z art. 17 k.p.c. będzie to właściwy miejscowo Sąd Okręgowy. W/w sprawach dot. ochrony praw i interesów konsumentów, w tym również uznania danego postanowienia umownego za klauzulę niedozwoloną, zainteresowanego reprezentować może miejski bądź powiatowy rzecznik konsumentów. Pomoc mogą udzielić również niezależne organizacje pozarządowe, takie jak Stowarzyszenia Konsumentów Polskich oraz Federacji Konsumentów.
Polskie prawo dopuszcza również możliwość abstrakcyjnej kontroli regulaminów sklepów internetowych i nie tylko. Aby wytoczyć takie powództwo w danej sprawie o uznanie takiego postanowienia wzorca umowy za niedozwolone umocowanych jest wiele osób, choćby:
każdy, kto według oferty pozwanego mógłby zawrzeć z nim umowę zawierającą postanowienie, którego uznania za niedozwolone żąda się pozwem;
organizacja społeczna, do której zadań statutowych należy ochrona interesów konsumentów (chodzi tu przede wszystkim o Federację Konsumentów oraz Stowarzyszenie Konsumentów Polskich);
powiatowy lub miejski rzecznik konsumentów;
Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów;
zagraniczna organizacja wpisana na listę organizacji uprawnionych w państwach Unii Europejskiej do wszczęcia postępowania o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, opublikowaną w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich.
Zgodnie z przepisami Kodeksu Postępowania Cywilnego właściwym w tego typu sprawach jest Sąd Okręgowy.
W momencie, gdy przedsiębiorca zaprzestałby stosowania danej klauzuli mamy też możliwość wytoczenia powództwa. Terminem prekluzyjnym w tym wypadku jest termin 6 – miesięczny – od dnia zaprzestania stosowania takiego postanowienia.
W przypadku, gdyby wyrok Sądu Okręgowego okazał się niesatysfakcjonujący dla powoda istnieje możliwość wniesienia środka odwoławczego w postaci apelacji do właściwego Sądu Apelacyjnego. W skrajnej potrzebie, gdyby wymagała tego sytuacja możliwe jest wniesienia nadzwyczajnego środka odwoławczego pod postacią skargi kasacyjnej do Sądu Najwyższego.
Każde postanowienie umowne uznane za niedozwolone przez Sąd Okręgowy zostanie wpisane do rejestru klauzul niedozwolonych prowadzonego przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumenta. Z tą chwilą taki wyrok staje się skuteczny wobec osób trzecich. Rejestr ten jest jawny, co za tym idzie każdy przedsiębiorca prowadzący działalność powinien się zapoznać z nim oraz własne postanowienia umowne sprawdzić, czy aby nie są z nim niezgodne. Takowe uchybienie temu obowiązkowi stanowi praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, a także wykroczenie zagrożone karą grzywny.
Poniżej przedstawiamy losowo wybrane klauzule abuzywne znajdujące się w rejestrze prowadzonym przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumenta. Warto się z nimi zapoznać i ich nie stosować w przedstawionej formie:
Sprzedawca zastrzega sobie prawo do zmiany niniejszego regulaminu;
Mimo wszelkich starań sklep zastrzega sobie możliwość błędów w opisie produktów. Zdjęcia produktów są jedynie przykładowe;
Reklamacje rozpatrywane są w ciągu 14 dni roboczych od daty wpłynięcia reklamacji. Większość towarów market sprowadza z zagranicy i w tych przypadkach czas rozpatrywania reklamacji może ulec przedłużeniu;
Wszelkie zmiany wchodzą w życie z chwilą ich opublikowania (zamieszczenia) w sklepie internetowym, w związku z czym klient jest zobowiązany do bieżącej weryfikacji jego postanowień;
Reklamacje dotyczące uszkodzeń mechanicznych lub braków powstałych podczas transportu będą rozpatrywane pod warunkiem przyjęcia tego typu reklamacji przez kuriera i sporządzenia przez niego protokołu;
Mimo dołożenia wszelkich starań nie gwarantujemy, że publikowane dane techniczne nie zawierają uchybień lub błędów, które nie mogą jednak być podstawą do roszczeń;
Zmienione zapisy Regulaminu są wiążące od momentu ich opublikowania w witrynie sklepu;
X zastrzega sobie prawo do przekazywania lub zlecania wszystkich lub części swoich praw i obowiązków wynikających z niniejszego regulaminu. W przypadku skorzystania z tego prawa nazwa podmiotu, na rzecz którego dokonano przekazania, podana zostanie na stronie głównej.
Sprzedawca jest uprawniony do zmiany niniejszego Regulaminu;
Reklamacje można składać w terminie nie przekraczającym 30 dni od daty widniejącej na paragonie – daty nadania przesyłki;
Towar uszkodzony przez pocztę – może być reklamowany, jeżeli został spisany odpowiedni protokół – w obecności pracownika poczty;
Z uwagi na art. 558 k.c. strony wyłączają odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady fizyczne towaru;
X, jego przedstawiciele oraz pracownicy zwolnieni są z wszelkiej odpowiedzialności, wynikłej lub związanej z jakąkolwiek aukcją;
Sklep nie ponosi żadnej odpowiedzialności za opóźnienia w dostawach z przyczyn leżących po stronie Dostawcy;
Jeżeli reklamacja klienta dotyczy parametrów jakościowych dostarczonego towaru, sklep podejmie decyzję odnośnie zasadności kierowanego roszczenia, w uzgodnieniu z producentem towaru, w terminie 21 dni od daty założenia reklamacji;
X nie ponosi odpowiedzialności za ewentualne przypadkowe lub pomyłkowe usunięcia aukcji lub zawieszenia lub zamknięcia konta Użytkownika (...) Usunięte aukcje nie mogą być przywrócone;
Sądem właściwym dla rozpatrywania sporów wynikających z umowy jest sąd właściwy dla siedziby sklepu;
Wysokość opłat jest określona na podstawie kursów walut na dzień naliczenia i zaokrąglona do pełnych groszy;