Wiele osób prowadzi spory sądowe, najczęściej spory te prowadzone się przez profesjonalnych pełnomocników - radców prawnych bądź adwokatów. Każdy ma możliwość ustanowienia pełnomocnika z wyboru – wtedy taka osoba ponosi samodzielnie koszty usług pełnomocnika. Jednakże, nie każdy ma możliwość skorzystania z profesjonalnej pomocy prawnej przy prowadzeniu postępowania sądowego.
Zdarza się czasem, że osoba, której sprawa ma bieg przed sądem nie ma możliwości skorzystania z pomocy profesjonalisty, bowiem nie stać jej na takie usługi. Taka osoba ma możliwość złożenia wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Istnieje również możliwość złożenia takiego wniosku przed wszczęciem postępowania sądowego.
Podstawą do ustanowienia pełnomocnika z urzędu są regulacje zawarte w kodeksie postępowania cywilnego. Co do zasady, każdy ma możliwość złożenia wspomnianego wniosku, zarówno osoba zwolniona wcześniej przez sąd od ponoszenia kosztów postępowania sądowego, jak też osoba, która poniosła koszty postępowania samodzielnie. Kryteria, jakie przyjmuje sąd przy ocenie wspomnianego wniosku to niemożność poniesienia kosztów wynagrodzenia pełnomocnika bez uszczerbku dla wnioskodawcy i jego rodziny. Za złożenie wniosku o zwolnienie od opłat sądowych nie trzeba nic płacić.
Wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu należy złożyć do Sądu, przed którym toczy się postępowanie (można go wnieść pisemnie bądź też ustnie do protokołu – przed sądem w trakcie postępowania sądowego) wraz z oświadczeniem, o którym mowa w art. 1171 § 1 kodeksu postępowania cywilnego, obejmującym szczegółowe dane o swoim stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Oświadczenie sporządza się według wzoru, na urzędowym formularzu. Wniosek można znaleźć na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości. Strona, która została zwolniona od kosztów sądowych (w całości bądź w części) nie ma obowiązku składania wskazanego oświadczenia.
Wniosek w formie pisemnej składany przed wszczęciem postępowania najlepiej złożyć do sądu, który jest właściwy do prowadzenia danej sprawy. Osoba fizyczna, która nie ma miejsca zamieszkania w siedzibie tego sądu, może złożyć wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego w sądzie rejonowym właściwym ze względu na miejsce swojego zamieszkania. Sąd ten jest wówczas zobowiązany do przesłania wniosku sądowi właściwemu. Wniosek można zgłosić w każdym czasie. Sąd rozpoznaje go niezwłoczne.
Należy zważyć, iż ocena złożonego wniosku należy do sądu. Okoliczności, na które będzie zwracał uwagę sąd to przede wszystkim stopień skomplikowania sprawy - czy strona poradzi sobie z prowadzeniem danego postępowania bez udziału profesjonalnego pełnomocnika, bądź też czy jest na tyle nieporadna by ta pomoc była konieczna. Niemożność poniesienia kosztów profesjonalnego pełnomocnika musi mieć charakter obiektywny. Oznacza to, że na naszą sytuację materialną mają wpływ okoliczności, na które nie mamy rzeczywistego wpływu.
Sąd wydając decyzję w zakresie złożonego wniosku wyda stosowne postanowienie. Jeśli uzna, iż jest konieczna pomoc profesjonalisty w tym zakresie, zwróci się do właściwiej rady adwokackiej lub rady okręgowej izby radców prawnych. Strona ma również możliwość wskazania konkretnej osoby radcy prawnego bądź adwokata we wniosku. Postanowienie sądu ustanawiające pełnomocnika jest równoznaczne z udzieleniem pełnomocnictwa przez wnioskodawcę wskazanej osobie.
W przypadku, gdyby sąd odmówił ustanowienia pełnomocnika z urzędu, wnioskodawcy przysługuje możliwość złożenia zażalenia w terminie tygodniowym od dnia, w którym doręczono bądź ogłoszono postanowienie sądu. Zażalenie należy wnieść do sądu, który wydał zaskarżone postanowienie.
Stan na dzień 09.10.2016 r.