Obrona konieczna – Instytucja skodyfikowana w kodeksie karnym w art. 25 „Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem.”
W art. 25 k.k. unormowano obronę konieczną jako okoliczność wyłączającą bezprawność karną czynu. Oznacza to, że czyn zabroniony popełniony w warunkach tego kontratypu staje się legalny, co uniemożliwia pociągnięcie jego sprawcy do odpowiedzialności karnej.
Aby można było w ogóle mówić o kontratypie obrony koniecznej, czynności podjęte przez osobę, tj. czynności obronne muszą wypełniać znamiona określonego czynu zabronionego - tzn. musi stanowić przestępstwo. Jeżeli bowiem czyny te nie będą stanowiły przestępstwa (czynu zabronionego), bezprzedmiotowym staje się ich ocena w kontekście prawno karnym.
Kodeks karny wyznacza następujące przesłanki kontratypu obrony koniecznej: 1) zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem, 2) bezprawność zamachu, 3) bezpośredniość zamachu, 4) odpieranie zamachu, 5) konieczność obrony, 6) współmierność sposobu obrony do niebezpieczeństwa zamachu.
Zamachem w rozumieniu komentowanego przepisu jest niebezpieczne zachowanie się człowieka, które narusza lub zmierza do naruszenia cudzych dóbr chronionych prawem. Aby stwierdzić, czy doszło do zamachu, konieczne jest stwierdzenie, czy dobro prawne jest już przez napastnika naruszane, czy też dopiero ma on zamiar/dąży do jego naruszenia. Zamach, aby można go było odpierać w warunkach obrony koniecznej, musi być rzeczywisty, a nie urojony.
Bezpośrednio z treści komentowanego przepisu wynika, iż obrona konieczna przysługuje wobec zamachów bezprawnych, to znaczy, że nie dotyczy ona czynności wykonywanych w ramach i granicach przewidzianych przepisami prawa. Zamachem bezprawnym jest taki zamach, który jest sprzeczny z obowiązującym porządkiem prawnym. Przy czym większego znaczenia nie ma ze złamaniem jakich norm prawnych mamy do czynienia, czy są to normy prawa karnego, cywilnego, a administracyjnego bądź też inne.
W warunkach obrony koniecznej można odpierać tylko taki zamach, który jest bezpośredni. Bezpośredniość należy rozumieć jako czynność o wysokim stopniu prawdopodobieństwa, iż niebawem może się przekształcić w czynność bezprawną.
W praktyce mamy do czynienia z taką obroną konieczną, w której odpiera się zamach poprzez najczęściej działanie, jednakże nie jest wykluczone, że odparcie bezpośredniego i bezprawnego zamachu będzie polegało również na zaniechaniu.
Należy pamiętać, iż czynności wykonywane w ramach obrony koniecznej powinny być wykonywane tylko w stosunku do napastnika i przeciwko jego dobrom osobistym. Naruszenie w trakcie odpierania zamachu dóbr innych osób nie może być uznane za legalne przez zastosowanie art. 25 § 1 k.k. W pewnych wypadkach (wyjątkach) możemy mieć do czynienia ze stanem wyższej konieczności skodyfikowanym w art. 26 k.k.
W obowiązującym systemie prawnym nie przewidziano żadnych ograniczeń podmiotowych w zakresie stosowania obrony koniecznej. Reasumując, każdy może powoływać się na zastosowanie tego kontratypu -każdy, kto odpiera bezpośredni i bezprawny zamach na jakiekolwiek dobra chronione prawem.
Czy można powoływać się na kontratyp obrony koniecznej w przypadku przestępstwa jakim jest „bójka”? Jest to problem szeroko omawiany w doktrynie jaki i judykaturze. Co do zasady należy przyjąć, iż uczestnik bójki nie może powoływać na zastosowanie tej instytucji. Wynika to z konstrukcji budowy przestępstwa – bowiem by doszło do bójki, mamy do czynienia z trzema osobami, które wzajemnie się atakują. W tym stanie ciężko byłoby dokonać oceny na osoby uczestniczące w bójce jako stron atakująca oraz strona uczestnicząca, broniąca się przed atakiem. W ocenie judykatury wszystkie te osoby są zarówno atakującymi jak również broniącymi się – pełnią obie role.
Ustawodawca rozpoczyna prace nad zmianami w kodeksie karnym, w tym również nad art. 25 k.k. dot. obrony koniecznej. W ramach tych prac ustawodawca ma rozszerzyć granice pojęcia obrona konieczna.
Stan prawny: 29.10.2017 r.